पाच ‘WHY’

/0 Comments/in /by

नमस्कार.

माझ्या मागील लेखात आपण पहिले कि “5S” ( सीरी, सीतो, सीसो, सेकेत्सु आणि शित्सुके) ही कायझेन प्रणाली जर आपण आपल्या दैनंदिन आयुष्यात सगळीकडे राबवली तर आपले वैयक्तिक आणि व्यावसायिक आयुष्य अधिक सोपे आणि नीटनेटके राखू शकतो आणि आपली कार्यक्षमता देखील वाढवू शकतो. आज    “कायझेन” मधीलच अजून एक प्रणाली तुम्हाला सांगू इच्छितो ज्या प्रणालीमुळे जपानने त्यांच्या देशातील सर्वच व्यवसायांमध्ये आणि उद्योगधंद्यामध्ये कमालीची गुणवत्ता आणली आहे आणि जपानच्या प्रत्येक प्रॉडक्ट्सना जागतिक बाजारपेठेत मनाचे स्थान मिळवून दिले आहे. ती प्रणाली म्हणजे ” 5 WHY”

 

आपल्या बहुतेक भारतीय लोकांची मानसिकता पहिली तर असं लक्षात येत कि; आपल्या वैयक्तिक किंवा व्यावसायिक ठिकाणी उध्दभवलेल्या कोणत्याही लहान-मोठ्या प्रॉब्लेम्सवर आपण तात्पुरत सोल्युशन काढून ती गोष्ट पुढे नेतो. तो प्रॉब्लेम नक्की कोणत्या गोष्टीमुळे झाला किंवा आपल्याकडून नक्की कोणती चूक झाली आणि किंवा कोणत्या गोष्टीची काळजी ना घेतल्यामुळे तो प्रॉब्लेम उध्दभवला याकडे आपण कानाडोळा करतो. किंवा तसाच प्रॉब्लेम परत येऊ नये म्हणून घ्यावयाची खबरदारीकडेही आपण दुर्लक्ष करतो. आपण त्या प्रॉब्लेम्सच्या ” *ROOT CAUSE* ” वर सोल्युशन काढत नाही त्यामुळे तेच तेच प्रॉब्लेम वारंवार येत राहतात आणि आपण त्यावर तात्पुरते सोल्युशन काढून प्रॉब्लेम पुढे ढकलतो आणि त्यातच खुश राहतो.

 

पण तेच जपानमध्ये नेमकं याच्या उलट केलं  जातं. तिकडे जर असा कोणताही प्रॉब्लेम पर्सनल किंवा व्यवसायाच्या ठिकाणी उध्दभवला तर त्या प्रोब्लेमच्या ” *ROOT CAUSE* ” पर्यंत पोहचण्यासाठी त्या प्रॉब्लेम्सवर ५ वेळा “का?” हा प्रश्न विचारला जातो. कारण ” *5 WHY* ” या प्रणालीनुसार कोणत्याही प्रॉब्लेम्सच मूळ हे तो प्रॉब्लेम काय केल्यामुळे घडला किंवा काय ना केल्यामुळे घडला या प्रश्नाच्या ५ उत्तरांमध्ये दडलेलं असतं. हे चांगल्या पद्धतीने समजण्यासाठी एक उदाहरण घेऊया.

 

***********

 

घटना क्र. १) कंपनीमधील इंजिनाचा नव्याने बसिवलेला शाफ्ट तुटल्यामुळे कंपनीमधून तयार होणाऱ्या वस्तूचे उत्पादन थांबले. 

आता वरील घटना घडल्यामुळे सोल्युशन म्हणून डायरेक्ट नवीन शाफ्ट लावून पुढे जाणे हे अतिशय अयोग्य आहे. त्याऐवजी नवीन लावलेला शाफ्ट अचानक का तुटला यामागचं खरं कारण जाणून घेण्यासाठी त्या घटनेला  “5 WHY” विचारावे लागतील जेणेकरून त्यामागचं खरं कारण समजेल आणि पुढे होऊ शकणाऱ्या सेम प्रोब्लेमला आळा बसेल. तर पाहूया हे “5 WHY” नक्की कसं काम करतं.

 

पहिला का? – इंजिनाचा शाफ्ट हा नेहमीपेक्षा कमी प्रतीचा किंवा गुणवत्तेचा होता का?

उत्तर – नाही. नेहमीच्याच व्हेंडरकडून घेतलेला सेम क्वालिटीचाच शाफ्ट होता.

 

आता पहिल्या प्रश्नाचे उत्तर योग्य असूनही प्रॉब्लेम आला आहे म्हणजेच साहजिकच दुसरा काहीतरी प्रॉब्लेम होता. त्यासाठी दुसरा “का?” विचारने गरजेचे आहे जेणेकरून त्या शाफ्ट तुटण्यामागचे दुसरे कारण भेटेल.

 

दुसरा का? – इंजिन प्रमाणापेक्षा जास्त वेळ सलग चालू होत का?

उत्तर – नाही. प्रत्येक ३ तासानंतर इंजिन १० मिनिटासाठी बंद ठेवले होते थंड करण्यासाठी.

 

तिसरा का? – इंजिनमध्ये प्रत्येक शिफ्ट सुरु होताना शाफ्टला ऑइलिंग किंवा ग्रीसिंग केले होते का?

उत्तर – हो

 

चौथा का? – इंजिनाचा महिन्यातून एकदा केला जाणारा प्रेव्हेंटीव्ह मेन्टेनन्स केला होता का?

उत्तर – नाही. ठरवलेल्या दिवशी टेकनीशियन सुट्टीवर असल्या कारणाने या महिन्यातला प्रेव्हेंटीव्ह मेन्टेनन्स करायचा राहून गेला होता.

 

***********

 

वरील उदाहरणावरून हे लक्षात येतं की, नव्याने बसवलेल्या शाफ्ट तुटण्यामागचे मूळ हे त्या इंजिनाचा योग्य वेळी प्रेव्हेंटीव्ह मेन्टेनन्स न करणे हा होता. आणि ते आपल्याला चौथ्या ” WHY” मध्ये भेटले.

 

त्यामुळे प्रत्येक प्रोब्लेमवर तात्पुरतं सोल्युशन न काढता त्या प्रोब्लेमच्या मुळापर्यंत जायला हवे आणि तो प्रॉब्लेम मुळापासूनच उपटून काढायला हवा जेणेकरून सेम प्रॉब्लेम परत परत येणार नाही आणि आपला वेळ, पैसा आणि मेहनत वाया जाणार नाही.

 

“5 WHY” प्रणाली फक्त व्यावसायिक ठिकाणीच वापरू शकतो किंवा याचा उपयोग फक्त व्यवसायमध्येच होतो असे काही नाहीये. आपण हीच ” 5 WHY” प्रणाली आपण आपल्या दैनंदिन जीवनात येणाऱ्या इतर सर्व प्रोब्लेम्सवर देखील वापरू शकता आणि अचानक किंवा नेहमी नेहमी उद्भवणाऱ्या प्रोब्लेम्सच्या मुळापर्यंत जाऊन ते प्रॉब्लेम्स परत येणार नाही याची खबरदारी घेऊ शकतो आणि आपल्या आयुष्याची गुणवत्ता अधिक प्रमाणात सुधारू शकतो.

 

तर मग आजपासून प्रत्येक प्रॉब्लेमला विचारणार ना 5 वेळा WHY ???

 

 

अजय कुंभार

(स्वराज्य इन्फोटेक / जीवनरंग)

 

व्यवस्थापन रिचार्जर

/0 Comments/in /by

नमस्कार.

 

दोन दिवसांपूर्वी आपण सर्वानी पाहिलत श्री.समीर पडवळ यांनी आपल्यामधील EXPIRE होत असलेल्या गोष्टींमध्ये बदल करावयास सुचवले. कारण चांगला बदल होणे हे मानवी जीवनाला आवश्यकच असतो. आज त्याच कडीला जोडून मला आपल्याला एका जापनीज शब्दाबद्दल सांगायला आवडेल तो शब्द म्हणजे ‘कायझेन’ . हा शब्द आपले जीवनमान सुधारण्यास आपणास मदत करेल यांत शंका नाही

‘काईझेन’ या शब्दाचा थोडक्यात अर्थ म्हणजे प्रत्येकाने स्वतःमध्ये सातत्याने चांगले बदल करत राहिलेल्या सततच्या सुधारणा. मग त्यांची गरज असो अथवा नसो. सुधारणा हि नेहमी चांगलीच.

 

मानवी जीवनात उद्भवणाऱ्या कोणत्याही समस्येचं तात्पुरतं सोल्युशन शोधण्यापेक्षा त्या समस्येच्या मूळ कारणाशी जाऊन त्या समस्येचे अस्तित्वच नाहीसे करणे ही खरी  ‘काईझेन’ सिस्टीमची खासियत. ‘काईझेन’ मुळे लोकांना त्यांच्या कुठल्याही क्षेत्रातील अकार्यक्षमतेचा अभाव नाहीसा करून, त्यांच्या जीवनात सकारात्मक दृष्टिकोन निर्माण करण्यात आणि त्यांचे जीवनमान अधिक चांगल्या पद्धतीने बदलण्यास मदत होते आणि त्यांचा स्वयंविकास घडून येतो.

 

‘कायझेन’ हि सिस्टीम आपण आपल्या दैनंदिन आयुष्यात कधीही आणि कोठेही लागू करू शकतो आणि तेसुद्धा फक्त ‘शून्य’ रुपयांमध्ये!!! हो. हे अगदी खरं आहे कि ‘कायझेन’ हि सिस्टिम आपण आपल्या जीवनात चक्क फुकटमध्ये राबवू शकतो. ‘कायझेन’ आपण जिकडे जिकडे राबवू तिकडे तिकडे एखादा चमत्कार घडावा अशा प्रकारचा चांगला बदल घडलेला तुम्हाला काही दिवसातच जाणवेल. तर पाहूया या ‘कायझेन’ मधील पहिला मुख्य टॉपिक म्हणजे ‘५S’

 

१) SEIRI (सिरी) :- SEIRI म्हणजे आपल्या जीवनातील (घर, ऑफिस, समाज) खूप साऱ्या अनावश्यक गोष्टी ज्या आपल्याला पुन्हा कधीही लागणार नाहीयेत त्यांची लिस्ट करून त्या सर्वांची विल्हेवाट लावणे.  उदा: जुन्या-फाटक्या-तुटक्या-भंगार झालेल्या वस्तू, कधीतरी वापरत येतील म्हणून अडगळीत ठेवून दिलेल्या वस्तू, लहान होणारे कपडे-बूट, बिघडलेली उपकरणे, ई.

 

२) SEITON (सीतो) :- SEITON म्हणजे आपल्याला घरात किंवा ऑफिसमध्ये नेहमी लागणाऱ्या वस्तूंची/वस्तूंसाठी एखादी जागा निश्चित करून ठेवणे जेणेकरून त्या वस्तू आपल्याला जास्तीत जास्त ३०-४० सेकंदामध्ये मिळतील अश्या पद्धतीने त्यांची सिस्टिमॅटिक मांडणी करून ठेवणे. यामुळे आपला वेळ आणि कार्यक्षमता वाढू शकते.  

उदा: आपल्या कॉम्पुटर मधील हवे असलेले कामाचे फोल्डर किंवा फाइल्स, स्टॅम्पलर आणि पिना, घरातील स्वतःच्या पर्सनल वस्तू, ई.

 

३) SEISO (सीसो) :- SEISO म्हणजे आपण रोज घरात किंवा ऑफिसमध्ये वापरत असलेल्या गोष्टींची नेहमी स्वच्छता ठेवणे आणि त्यांच्यातील छोट्या छोट्या गोष्टींची काळजी घेणे  जेणेकरून त्या सर्व गोष्टींची योग्य ती निगा राखली जाईल आणि त्यांची लाइफटाईम नेहमीपेक्षा काही पटीने वाढेल आणि त्या वस्तू  ब्रेकडाउन होण्याचा प्रकार कमी घडेल.

उदा: घरातील फॅन/टीव्ही/मिक्सर, इलेक्ट्रिक उपकरणे, ऑफिसमधील स्वतःचे टेबल/कपाट, कॉम्पुटर किंवा मोबाइलमधील व्हायरस किंवा अनवॉन्टेड फाईल्स, व्हिडिओ, इमेजेस, ई

 

४) SEIKETSO (सेकेत्सु) :- SEIKETSO म्हणजे वर सांगितलेल्या तिन्हीही ‘S’ चे काटेकोरपणे प्लांनिंग करणे आणि त्यांची योग्य त्या त्या वेळेला अंमलबजावणी करून घेणे.

 

५) SHITSUKE (शित्सुके) :- SHITSUKE म्हणजे वरील सर्व गोष्टींमध्ये नेहमी नेहमी पहिल्यापेक्षा जास्त अधिक सुधारणा करतच जाणे आनि नेहमी नेहमी करतच राहणे याची कॉमिटमेन्ट स्वतःला देणे.

 

**************

‘मेड  इन चायना’ पेक्षा ते `मेड इन जपान’ असेल तर बिनधास्त द्या !’’ असे म्हणणार्‍या ग्राहकाचा विश्र्वास जपानी कंपन्यांनी संपादन केला असेल आणि सर्व जपानी नागरिकांनी  त्यांची स्वतःची, घराची, ऑफिसची, समाजाची आणि देशाची कार्यक्षमता वाढवली असेल तर ती केवळ फक्त या ‘काईझेन’ आणि ‘५S’ मुळेच.

अशाप्रकारे कायझेन आपण आपल्या घरात, ऑफिसमध्ये आणि सार्वजनिक आयुष्यात कोठेही राबवू शकतो. कायझेन मुळे आपण आपल्या ऑफिसमधून देत असलेल्या वस्तू किंवा सेवेचा दर्जा उंचावतो, खर्च कमी करता येतो, पर्यायाने स्पर्धेला तोंड देता येते व आपण आणि आपला कामधंदा टिकवू  शकतो. तसेच पर्सनल आयुष्यात आपले राहणीमान उंचावू शकतो, नातेसंबंध वाढवू आणि टिकवू शकतो.

 

तर मग आपणसुध्दा आजपासून हि कायझेन मधील ५S सिस्टिम आपल्या आयुष्यात अंमलात आणणार ना???

 

आपला नम्र,

अजय कुंभार

9967146370

www.swarajyatech.com

ajay@swarajyatech.com